دکتر صفری: بسم الله الرحمن الرحیم
مساله این است که آیا لازم است در مطالعات تاریخی اهل بیت از منابع اهل سنت استفاده کنیم یا فقط به منابع شیعی اکتفا کنیم؟ مساله دوم در صورت جواب مثبت، چگونه باید از منابع اهل سنت استفاده کنیم؟ صرف وجود مطلبی مثلا در تاریخ طبری، باید پایبند شویم یا باید فرآیندی طی کنیم؟
چرایی و تاریخچه بحث: در اواخر سال 1350 ش کتابی نوشته شد به نام شهید جاوید با نویسندگی مرحوم صالحی نجف آبادی که سر و صدای زیادی به پا کرد و این کتاب مدعی بود که از روش تاریخی استفاده کرده و بیشتر منابع آن، منابع اهل سنت بود. بیشتر از 12 ردیه بر این کتاب نوشته شد و به واسطه آن علم تاریخ تحلیلی چند دهه به کما رفت. اگر فعالیت جعفرین (آیه الله العظمی جعفر سبحانی و آیه الله جعفر مرتضی عاملی) نبود تاریخ تحلیلی در حوزه علمیه از کما برنمی خواست چرا که تاریخ تحلیلی را در حوزه با این کتاب، شناخته بودند. اشتباه این کتاب آن بود که به حوزه علم کلام وارد شده بود و درباره علم امام معصوم(ع) به نظریه پردازی پرداخته بود. از ردیه هایی که بر این کتاب نوشته شده بود، می توان به ردیه آیه الله شیخ علی پناه اشتهاردی؛ کتاب 7 ساله چرا صدا درآورد یا کتاب مرحوم آیه الله العظمی صافی با نام شهید آگاه اشاره کرد. عمده ردیه ها بر این تمرکز کرده بودند که چرا مرحوم صالحی از منابع اهل سنت استفاده کرده و چرا برخی مطالب منابع شیعی را بعضا نقد کرده است(برای نمونه علامه مجلسی). بعضی از افراد گفتند: اصلا تاریخ مال اهل سنت است و اگر تاریخ بخوانید سنی زده می شوید. اخیرا هم موجی راه افتاده بود که ما در تاریخ باید از منابع شیعی استفاده کنیم. منابع شیعی برای ما حجت است. تا مطلبی در منابع شیعی هست، حق رجوع به منابع اهل سنت نداریم. اگر چیزی نیست حتما دلیل موجه داشته که نیاورده اند.
چرا باید به منابع اهل سنت مراجعه کنیم؟
1) ما در منابع شیعه، کمبود داده داریم. داده های ما در منابع شیعه بسیار بسیار اندک است. مثلا در اصول کافی ببینید که تاریخ ائمه(ع) چند صفحه است؟ و اگر خودمان را به منابع شیعه محدود کنیم، بزرگترین جفا در حق اهل بیت (ع) است. آیه الله یوسفی غروی، تصمیم داشتند یک کتاب بنویسند که فقط از منابع شیعی استفاده کنند و نام آن را موسوعه التاریخ الاسلامی گذاشتند. ولی در نهایت حجم استفاده از منابع اهل سنت، خیلی بیشتر از منابع شیعه شد. در بحار الانوار از جلد 29-53 تاریخ ائمه(ع) نگاشته شده است، ببینید چقدر از منابع شیعه استفاده کرده و چقدر از منابع اهل سنت؟ یعنی حتی علامه مجلسی با آن احاطه بر علومش، نتوانسته فقط به منابع شیعی اکتفا کند.
یک کاری مرحوم صدوق(ره) کرده است که منحصر به فرد است و آن کتاب عیون اخبار الرضا(ع) است. یک تک نگاری درباره امام رضاست که یک جلد است. ای کاش درباره ائمه(ع) دیگر هم می نوشت. آقای جلودی در قرن چهارم این کار را کرده است ولی کتابهایش نابود شده است. مرحوم مفید هم در قرن چهار و پنج، کتاب الارشاد را که کتابی کلامی ـ تاریخی است(اسم کتاب به همین نکته اشاره می کند: الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد) دو جلد الارشاد که یک جلدش مخصوص امام علی(ع) است برای ائمه کافی نیست حتی جلد امیرالمومنین (ع) هم کافی نیست. همین شیخ مفید هم از منابع سنی استفاده کرده است. نصر بن مزاحم منقری مولف وقعه صفین مگر شیعه است اگر هم باشد شیعه اعتقادی نیست.
2) منابع تاریخ اهل سنت، بسیار گسترده هستند. همچنین بسیار گسترده به تاریخ اهل بیت(ع) پرداخته اند. گاهی درباره یک امام، 50-60 گزارش آورده اند که در منابع شیعی نیست. مقاله مشترکی است با عنوان «تاثیر منابع تاریخی اهل سنت در مطالعات سیره شناسی ائمه؛ (مطالعه موردی سیره امام سجادع و تاریخ مدینه دمشق ابن عساکر؛ عباس میرزایی، نعمت الله صفری فروشانی)». در این مقاله ارتباط امام سجاد(ع) با عبدالملک بررسی شده است. دیدیم که تاریخ مدینه دمشق به تنهایی بیش از سه کتاب ما یعنی الارشاد، مناقب ابن شهرآشوب و الخرائج مطلب دارد. خوب بزرگان مثل مرحوم بهبودی و .... مطالبی درباره برخی از ائمه (ع) را از دو کتاب تاریخ بغداد و تاریخ مدینه دمشق جدا کرده و چاپ کردند.
3) آگاهانه یا ناآگاهانه کتب شیعه دست به گزینش زده است. این گزینش در راستای گرایش بوده است. گزارشهای فضایل و مناقب و دلایل(معجزات) بیشتر مورد توجه آنان بوده است. ولی محورهای دیگر تاریخ ، خیلی مورد نظر آنها نبوده است. برای درک این مطلب عیون اخبار الرضا را با مناقب ابن شهرآشوب و اعلام الوری و الخرائج مقایسه کنید. لذا تاریخ ائمه در کتابهای ما کم حجم است. یکی از بزرگان کتابی دارد درباره امام حسین(ع) که بسیار قطور است. به خاطر اینکه دیده در بازار کتابی با عنوان مقتل الحسین(ع) فروخته میشود که بسیار نازک است لذا تحریک شده و رفته کتابی قطور نوشته است.
4) تاریخ علمی انسانی است. اولا و بالذات علمی دینی نیست. به دنبال کشف است و علمی عقلایی است. حالا که علمی انسانی است، برای ایجاد گفتمان مشترک، باید همه منابع را ببینیم. منابع تاریخ اهل بیت(ع) درمنابع شیعه در مقایسه با اهل سنت، ده درصد است. ما ناگزیریم به گفتمان مشترک توجه کنیم.
5) ما در تاریخ نیاز به تحلیل داریم. برای تحلیل نیاز به بسترشناسی و پیرامون شناسی داریم. مثلا تاریخ المدینه ابن شبه وتاریخ المدینه سمهودی و... برای بسترشناسی و پیرامون شناسی مدینه، همگی از اهل سنت است. چون شیعه از قرن چهارم رفت سراغ فقه و کلام.
6) از سوی دیگر، بسیاری از منابع شیعه در وجودشان شک است مثل کتاب سلیم. و برخی منابع دیگر، اسناد را حذف کرده اند مثل الاحتجاج. جالب آنکه بسیاری از اسناد افتاده، در منابع اهل سنت موجود است و ما میتوانیم از آنها استفاده کنیم.
7) مخاطب ما هم فقط پامنبری های شیعه نیستند. الان تاریخ اهل بیت(ع) یک رشته آکادمیک است. ما میخواهیم مباحث علمی پژوهشی مطرح کنیم برای دنیا. لذا نمی توانیم با اکتفای به منابع شیعه، گستره مخاطبان را قانع کنیم. یکی از دلایل استفاده مستشرقان از منابع اهل سنت، همین چند نکته بالاست. البته آنها اشتباه می کنند و باید به منابع شیعه هم توجه می کنند. علاوه بر اینکه همه مطالب تاریخی ما در منابع تاریخی نیامده بلکه در منابع روایی، کلامی، و ... آمده است. مثلا در کتاب الشافی سید مرتضی.
8) برخی از مطالب در کتابهای خوب شیعی آمده که جفای به ائمه(ع) است و متناسب شأن ائمه(ع) نیست. مثلا مطلاق بودن امام حسن(ع) در الکافی است. نقد این مطالب با منابع اهل سنت ممکن است. بسیاری از منابع انساب را اهل سنت نوشته اند. جالب آنکه بسیاری از سادات، اهل سنت بوده اند و کتاب انساب نوشته اند و با همین کتابها، می توان به این شبهه پاسخ داد.
9) علمای سلف از منابع اهل سنت خیلی استفاده می کردند. اهل سنت معاصر هم بعضا هم از منابع شیعه و هم از منابع اهل سنت استفاده میکنند.
10) ما با استفاده از منابع اهل سنت، به کشف های بزرگی رسیدیم که تلقی از تشیع را عوض کرده است. و خیلی به نفع تشیع شده است. مرحوم علامه عسکری با استفاده از منابع اهل سنت، افسانه عبدالله بن سباء را نگاشت و اتهام را از تشیع دور کرد. ایشان بررسی کرد که طبری که نخستین کتابی است که عبدالله بن سبا را مطرح کرده تمام روایات مربوطه را با وساطت سیف بن عمر تمیمی آورده و این شخص در کتب رجال اهل سنت، جعال و وضاع و کذاب شمرده شده است. چون تمیمی بوده و با یمنی ها و شیعه بد بوده است، عبدالله بن سباء را ساخته است. گفته می شود که چندین هزار نفر در شمال آفریقا، با خواندن کتاب عبدالله بن سبای علامه عسکری، شیعه شدند.
11) اگر بخواهیم نقد منابع اهل سنت را انجام دهیم، باید منابع ایشان را بشناسیم و استفاده کنیم. سید جعفر مرتضی عاملی کتبش را بر مبنای نقد اهل سنت نگاشته است و می بینید که چقدر مجلدات کتابهایش فراوان شده است، چرا که از منابع اهل سنت استفاده کرده است.
چگونه از منابع اهل سنت استفاده کنیم؟
اهل سنت چون مبانی کلامی ما را قبول ندارند و بسیاری ازمطالبشان با مبانی ما سازگار نیست، لذا ما باید برای استفاده از منابع اهل سنت، باید روش خود را داشته باشیم. ما به این مطالب اهل سنت، به چشم «داده» نگاه کنیم، نه به عنوان «فرآورده». ما حتی مطالب کتب خودمان را نیز به عنوان داده حساب می کنیم و در نهایت، با کمک اسناد بالادستی، آنها را تحلیل کنیم. از جمله این اسناد بالادستی، قرآن کریم، اصول قطعی کلامی شیعه و... است. خیلی از مشکلاتی که داریم، از منابع است. چه منابع شیعی چه اهل سنت. این داده ها باید پالایش شود. صرف وجود مطلب در منابع، دلیل حقانیت آن نیست. ماباید قوت تحلیل را در خود، تقویت کنیم. ما باید به روش های مختلف مسلط باشیم و از آن در راستای تحلیل استفاده کنیم.
در پایان از همگی تشکر می کنم.
