کارگاه نظام موضوعات زن مسلمان در عصر حضور؛ دکتر نعمت الله صفری فروشانی جلسه 01

چرایی توجه به این موضوع

اولین بحثی که داریم این است که چرا ما توجه به این موضوع کردیم، چرایی توجه به این موضوع، به دو دلیل عمده ما وارد این بحث شدیم:

یکی کمبود مباحث روش‌شناسی در حوزه‌ی تاریخ به ویژه در تاریخ مطالعات زنان هست. کلا به ویژه طلاب در مباحث روشی و روش‌شناسی ضعف عمده‌ای دارند و به ویژه در مقابله با دانشگاهیان و محافل آکادمیک این کمبود بیشتر احساس می‌شود. اگر شما به سرفصل‌های رشته‌های تاریخ نگاه بکنید می‌بینید که واحدهای روشی و روش‌شناسی بسیار بسیار اندک است. حالا باز ممکن است در بحث روش ما واحدهایی داشته باشیم مثل: روش‌تحقیق عمومی، روش‌تحقیقی در تمدن، روش‌تحقیق در تاریخ تشیع و روش‌تحقیق در تاریخ معاصر، اما در مباحث روش‌شناسی ما بسیار بسیار کمبود داریم در حالی که مباحث روش‌شناسی می‌تواند به ارتقای مطالعات تاریخی، به روز کردن مطالعات، روزآمد سازی و همچنین کارآمدسازی مطالعات تاریخی کمک کند و ما را در پیدا کردن گفتمان مشترک با محافل آکادمی بیشتر یاری بکند، این علت اول است.

اما علت دوم این هست که ما کمبود داریم در مطالعات تاریخی زنان، به ویژه زنان مسلمان، به ویژه در قرون اولیه اسلامی. اگر ما آماری بگیریم از مطالعات تاریخی زنان به ویژه در مراکزی که رشته‌ی تاریخ دارند می‌بینیم که خیلی کم وارد این عرصه شدند، وقتی که می‌پرسیم چرا کم وارد شدید می‌گویند که موضوع نیست، سوژه نداریم و اگر هم سوژه‌ای وجود داشته باشه این سوژه‌ها کار شده.

من خواستم یک به اصطلاح راست‌آزمایی از فرضیه‌ی خودم بکنم فرضیه‌ام این بود که حتی محافل علمی زنانه هم به مطالعات تاریخی زنان کمتر پرداختند. از چند مرکز تاریخی زنانه که دارای رشته‌ی تاریخ حالا در عرصه‌ی پژوهش یا در عرصه‌ی آموزش بودند خواهش کردم که موضوعات پایان‌نامه‌ای یا موضوعات رساله‌ای خودشان را برای من بفرستند، وقتی که فرستادند سوگمندانه مشاهده کردم که درصد کمی از تحقیقات و پژوهش‌های این بانوان پژوهشگر به مطالعات تاریخی زنان پرداخته.

و خوب مذاکراتی داشتیم که چرا کم پرداختی به نتایجی رسیدیم که ممکن است در ادامه‌ی کارگاه خدمتتان عرض بکنم، حتی من یک جستجوی داشتم گفتگویی داشتم در تنها دانشگاه زنانه یعنی دانشگاه الزهراء (علیها السلام) و گروه تاریخشان موضوعات رساله یا پایان‌نامه شان را بررسی کردم دیدم که سوگمندانه آن‌ها هم موضوعات زنان شان بسیار بسیار اندک است، حتی برخی از زنان مورخ پژوهشگر را جستجو دادم در اینترنت ببینم چقدر از مقالاتشان، آثارشان، کتاب‌هایشان درباره‌ی موضوعات زنانه است باز هم مشاهده کردم که بسیار بسیار اندک است.

پس ببینید حتی خود بانوان فرهیخته‌ی ما هم در این عرصه‌ها کمتر وارد شدند، حالا ممکن است که یکی از علت‌هایش این باشد که اساتیدشان آقایان هستند و آقایان کمتر دغدغه‌ی اینگونه موضوعات را دارند ولی این دلیل نمی‌شود. ما الآن زنان فرهیخته‌ی شاگردپروری داریم که نظام موضوعات زنانه ندارند و در این عرصه کمتر وارد شدند.

اما اینکه حالا چرا بنده وارد این عرصه شدم خوب اگر جلسات حضور بود گاهی یک لطیفه‌ای هم تعریف می‌کردیم حالا جلسات مجازی هم می‌شود: یک امام جمعه‌ای داشت تهران حالا لطیفه‌ای براش درآورده بودند که اگر مسایل سیاسی مطرح باشد فلانی را دعوت می‌کنند اگر مسایل مثلا فرهنگی باشد فلان امام جمعه را دعوت می‌کنند و وقتی که هیچ کدام از این امام جمعه‌های مشهور فرصت نداشته باشند که نماز جمعه‌ی تهران را بخوانند سراغ آقای فلانی که ذکر خیرش هست میروند که مشهور هست خودش منصوب هست که می‌گوید که هیچکی نبود این آمد یعنی هیچکس نبود ما از ایشان دعوت کردیم.

حالا من هرچه جستجو کردم ببینم که خود خانم‌ها خود دوستانی که مطالعات بانوان دارند در این عرصه وارد می‌شوند دیدم که نه وارد نمی‌شوند و از طرفی من وقتی وارد این عرصه می‌شدم می‌دیدم که چه ظرفیت ناشناخته‌ای در این عرصه وجود دارد. در عرصه‌هایی که کم کار شده هر کسی اندک کاری بکند اعلم می‌شود زود به قله می‌رسد الآن شما اگر بخواهید در فقه به قله برسید خیلی طول می‌کشد باید با امثال آیت‌الله عظمی وحید و آیت الله عظمی مکارم و اینها رقابت بکنیم، ولی در عرصه‌هایی که کمتر کار شده دیگر چون اندک هست و رقیبان شما هم اندک هستند شما زود می‌توانید به قله‌ی آن عرصه برسید و بلکه ارائه راهکار بکنید.

و خوب این یک مسئله‌ای که چرا زنان خودشان وارد این عرصه نمی‌شوند و جالب هست که بدانید در برخی از عرصه‌ها هم آقایان وارد شدند مثلا ما یه دوستی داریم در اصفهان می‌توانید حالا زندگینامه‌اش جستجو بدهید آقای دکتر حسین عزیزی خوب ایشان یک تیمی از خواهران را جمع کرده و مطالعات تاریخی بانوان را در قرون اولیه تکه تکه کرده حالا تاریخ اجتماعی شان یا تاریخ فرهنگی شان و هر قسمتی را به یک خانمی سپرده، خوب این کار را یکی از بانوان فرهیخته می‌توانست شاید بهتر انجام بدهد البته من هنوز از نتایج کار ایشان خبر ندارم، یا یکی از رساله‌های خوب در این عرصه رساله‌ای هست که دوست گرامی‌مان جناب آقای دکتر صدرالله اسماعیل‌زاده در دانشگاه مذاهب که یک دانشگاه غیر زنانه هم هست اونجا دفاع کرده حالا من موضوعش را می‌خوانم -البته رساله هم در اختیارم هست اما خوب مجاز نیستم در گروه بگذارم-: «زن از نگاه مورخان سده‌ی چهارم هجری با تاکید بر آثار مسعودی، ابن مطهر مقدسی و ابوعلی مسکویه»، خوب ببینید به اصطلاح سه‌تا مورخ را انتخاب کرده حالا چون مطالعات پیشرفت نکرده ستاره‌ها انتخاب کرده اگر نه شاید اگر یکیشان هم انتخاب می‌کرد و گسترش می‌داد این مطالعات را می‌توانست به مقصود برسد حالا همین را شما در آثار دیگران مثلا بیاید بحث کنید آثار طبری، آثار یعقوبی، ابوحنیفه دینوری یا دیگران یا تطورش را مثلا در قرون مختلف و تاریخ‌نگاری‌های مختلف بیایید بحث کنید می‌خواهم بگویم که موضوع هست حالا در ادامه هم ما به همین نتیجه خواهیم رسید که یک نظام موضوعاتی ارائه بدهیم که بانوان یا آقایونی که می‌خواهند کار بکنند ببینند که موضوع هست.

ولی حالا در مقابل شما کمتر بانوانی را می‌یابیدکه چنین باشد و عمیق وارد بشود شاید از میان بانوان بانوان حوزوی که حالا امکان دارد در گروه هم پیگیر باشند خانم دکتر ناهید طیبی هستند که وارد این عرصه شدند و اصلا رساله‌ی خودشان را به این موضوع -موضوع زنانه- مطالعات تاریخ بنیاد فقهی معاصر درباره‌ی زنان که خیلی موضوع گسترده و خوبی هست و در این موضوع ایشان کار کردند و الآن هم دغدغه‌‌مند هستند جاهایی هم که تشریف دراند تیمی تشکیل می‌دهند خانم‌ها را در موضوعات زنانه مثلا زنان مهدی یاور یا مثلا زنان راوی و از این گونه موضوعات که خوب ممکن است امثال ایشان هم باشند ولی اندک هستند.

یا مثلا در میان خانم‌های دانشگاهی خانم دکتر فاطمه جان احمدی از این موضوعات پیشنهاد می‌کند به خانم‌های دانشجویی که می‌بیند استعداد دارند مثلا یک رساله‌ای که ایشان راهنما بودند و بنده هم مشاور: «نقش محول و محقق زنان بود در صدر اسلام» که ظاهرا خانم سیده ریحانه‌ هاشمی نویسنده بود و دانشجوی دکتری بود که الآن دکتر شدند.

ولی خوب ببینید چقدر این مثال‌ها اندکی هست که من می‌توانم ذکر بکنم.

خوشبختی گروه آفلاینی این است که ما می‌توانیم تجربیات خودمان را به اشتراک بگذاریم از دوستان چه بانوان چه آقایان خواهشمندم که اگر از این گونه افراد بیشتر سراغ دارند آن‌ها را در گروه به اشتراک بگذارند که کمک بشود به تولید علم در این عرصه.

من شخصا خودم اگر مستعدی در حد دکتری یا حتی در حد ارشد ببینم که علاقه‌مند به این عرصه‌ها هست تشویقش می‌کنم و بلکه الزامش می‌کنم که مطالعات خودش را در حوزه‌ی زنان پیگیر باشد و حتی الامکان پایان‌نامه و رساله‌اش را در این موضوع بگیرد.

بنده از آغاز دهه‌ی هشتاد که اولین مقاله‌ام را درباره‌ی زنان نوشتم به عنوان «آموزش زنان در صدر اسلام» بررسی تاریخی آموزش زنان در صدر اسلام که دو تا مقاله بود پی بردم که چقدر ما در عرصه‌ی مطالعات تاریخی زنان کمبود داریم به خصوص از ناحیه‌ی بانوان شیعه و یک مقدار حساس شدم این دغدغه‌مندی در بنده ایجاد شد و پیگیر بودم حتی جلساتی با خانم‌ها می‌گذاشتم و این نکته را تذکر می‌دادم از جمله در همان دهه‌ی هشتاد برخی از خانم‌های تاریخی فرهیخته را در انجمن تاریخ پژوهان جمع کردم و این موضوع را متذکر شدم و از آن‌ها خواستم که به فکر ارتقا خودشان هم باشند تا بتوانند در این گونه عرصه‌ها مؤثر باشند خوب برخی از آن خانم‌ها گوش دادند به این نصیحت برادرانه اینجانب و الآن در عرصه‌ی مطالعات تاریخی به ویژه مطالعات تاریخی زنان درخشش دارند.

اما یکی از کارهایی که باز پیگیرش بودم در عرصه‌ی آموزش این بود که مجتمع بنت الهدی را تشویق بکنیم که رشته‌ی تاریخ اهل‌بیت داشته باشند و مطالعات خودشان را در این عرصه گسترش بدهند که بعد بتوانند وارد مطالعات زنان در این عرصه بشوند در همان زمان من مدیر گروه تاریخ مجتمع امام بودم با آموزش مکاتبه می‌کردم که شما در پی این نباشید که رشته‌تاریخ اهل‌بیت را در مجتمع بنت الهدی که یک مجتمع زنان است در حد ارشد راه بیندازید بلکه در حد دکتری راه بیندازید که ما بتوانیم یک سری بانوان فرهیخته داشته باشیم که خودشان بتوانند ارشد را اداره کنند خوب در آن زمان گوش شنوایی نبود اما بعدها به این نتیجه رسیدند و الحمدالله در دکتری در مجتمع بنت الهدی این رشته راه افتاد که یک دوره‌ای هم از خانم‌ها گرفت که دوره‌ی بسیار بسیار خوبی بود حالا ادامه پیدا نکرد حتی در همان دوره هم که بانوان فرهیخته‌ای بودند باز هم برخی از خانم‌ها موضوعشان موضوع زنانه نگرفتند که من انتظار داشتم همه‌ی آن خانم‌ها موضوعاتشان موضوعات زنانه باشد.

و یکی از کارهای مهمی که شد بحث دانشنامه‌ی زن مسلمان بود در دهه نود -از سال نود و سه تا سال نود و پنج- بنده مشاور پژوهشی ریاست محترم جامعة الزهراء (علیها السلام) آن روز بودم که جناب حاج‌آقای هاشمیان بودند ریاست و یکی از طرح‌های کلانی که ریخته شد بحث دانشنامه‌ی زن مسلمان بود که همیشه آرمان بود برای خانم‌ها که یک دانشنامه‌ی جامعی درباره‌ی زن مسلمان داشته باشند. خوب تیم‌هایی شد گروه‌هایی تشکیل شد ریل‌گذاری شد سه هزار مدخل شناسایی شد که بخش عظیمی از این مداخل به مطالعات تاریخی زنان اختصاص داده شده. خوب این دانشنامه بنیادش خیلی محکم ریخته شده بود به خود ریاست وصل بود زیرمجموعه‌ی پژوهش نبود و در دو سالی که بنده آنجا مسئولیت داشتم خیلی پیشرفت کرد دغدغه‌ی عمده بنده شده بود دانشنامه‌ی زن سلمان که خوب اولین مدیر این دانشنامه هم بودم و الحمدالله ریاست فرهیخته‌ی جامعه الزهراء (علیها السلام) کمک می‌کرد خودش اهمیت را درک می‌کرد و من برایشان توضیح داده بودم که در کنار این دانشنامه ما می‌توانیم مرجعیت جامعه الزهراء (علیها السلام) را در حوزه‌ی مطالعات زنانه به منصه‌ی ظهور برسانیم و تبلور پیدا کند یک پیشنهادات جانبی هم داشتیم مثل همین کتاب سال بانوان که بعدا اجرا شد و کتاب سال سیره و همچنین همایش‌های سالانه زنان در حوزه‌های مختلف چون جامعه الزهراء (علیها السلام) یک مرکز جامع است رشته‌های مختلف علوم اسلامی را دارد.

ریل‌گذاری عمده‌ی این دانشنامه در آن زمان انجام شد گروه‌ها، رئیس گروه‌ها، اعضای گروه‌ها، شورای عالی و حتی سایت مهمی راه‌اندازی شد با عنوان سایت دانشنامه‌ی زن مسلمان که به واسطه‌ی خلای که وجود داشت با این که این سایت نوپا بود اما داشت کم کم مرجعیت خودش را پیدا می‌کرد دایرة‌المعارف‌های مختلف در این سایت گذاشته شده بود، مقالات مختلف، شخصیت‌های مختلف که بعد از تغییر و تحولاتی که ایجاد شد این سایت که به فنا رفت و الآن ما سایتی را نمی‌بینیم با این عنوان، پیگیر نشدند، و دانشنامه هم یک مدتی فریز شد یعنی گذاشتن تو یخچال یخ بزند و اخیرا باز دارند آن را از حالت فریز درمی‌آورند یا خاشتار آب می‌شود که باز سرور فرهیخته آن خانم دکتر طیبی مسئولیت این دانشنامه را به عهده گرفتند سومین مسئول هستند، اولین بنده بودم، دومین خانم دکتر معصومه اسماعیلی و سومین هم ایشان هستند که اگر صلاح دانستند می‌توانند در گروه برخی از درد و دل‌هایشان را بگذارند و اینکه چرا فرایند آب شدن یخ‌هایی که در دوران فریز این دانشنامه بود اینقدر داره طول می‌کشد ایشان هم به هر حال یک نکاتی دارند درد و دل‌هایی دارند که اگر صلاح دانستند این را توضیح می‌دهند.

به هر حال این دغدغه‌مندی بنده ادامه پیدا کرد تا اینکه در کارگاه شماره یک روش‌شناسی این نکته را من متذکر شدم و برخی از خانم‌ها به ویژه سرکار خانم دکتر کریم‌زاده این موضوع را با جدیت دنبال کردند و پیگیر بودند که جا دارد از ایشان ما تشکر ویژه بکنیم به خصوص به خاطر پیگیری این موضوع که ابتدا بنا بود در مجتمع بنت‌الهدی این کارگاه تشکیل بشود به عللی فیزیکی مانند این که راه دور بود یا آقایان امکان حضور نداشتند ما منصرف شدیم و به اینجا کشیده شد که به هر حال این موضوع را ما به صورت آفلاین دنبال کنیم من بنا به اهمیت این موضوع می‌خواهم بگویم که علی‌رغم تمامی مشکلات فیزیکی، علمی، اجرایی و غیراجرایی برخی از فشارها که بود سماجت داشتم که حتما این کارگاه برگزار بشود؛ چون بسیار بسیار مفید می‌دانم لازم می‌دانم و با کمال تأسف با توجه به کمبود یا نبود دوستان دغدغه‌مندی که وارد این عرصه بشوند برگزاری این کارگاه با این موضوع را بر خودم واجب عینی می‌دانم.

خوب این فراز و فرودهایی که ما در تشکیل این کارگاه داشتیم الحمدلله ختم به خیر شد. به نظر بنده این ابتکاری که به خرج داده شد و گروه ایتایی تشکیل شد و جلسات بنا شد به صورت آفلاین باشد انشالله حدس می‌زنم که برکاتی داشته باشد از جمله اینکه ما این امکان را داریم که افراد بیشتری را در گروه وارد کنیم و از نظرات آن‌ها استفاده بکنیم امکان اشتراک‌گذاری بیشتر نظرات هست.

حالا انشالله ممکن هست ما افراد دانشگاهی از تهران و جاهای دیگر شناسایی کنیم و اضافه کنیم به گروه و از مشارکت آن‌ها هم بهره‌مند بشویم و شاید این گروه زمینه آشنایی بانوان و آقایان پژوهشگر در حوزه‌ی مطالعات زنان را بیشتر فراهم بیاورد. و حتی این گروه ممکن است بعدها بتواند یک حالت مرجعیت برای خودش دست و پا کند. من تاکید دارم روی مرجعیت خوب البته ما می‌توانیم مرجعیت مثل مرجعیت فقهی داشته باشیم اما در مباحث تاریخی می‌توانیم افراد شاخصی را داشته باشیم که به قول معروف مشار بالبنان باشند و بتوانیم به آن‌ها ارجاع بدهیم از آن‌ها کمک بگیریم در حوزه‌ی مطالعات تاریخی زنان. لزوما ما یک مرجع واحد هم نباید داشته باشیم باید مراجع متعددی در حوزه‌های مختلف مثلا سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی داشته باشیم.

یک موضوعی را با توجه به اینکه خواهران فراوانی در این گروه تشریف دارند حالا به عنوان دغدغه یا به عنوان خلجان من می‌خواهم عرض بکنم خواهران قضاوت بکنند من یک زمانی تصورم این است که زنان به خصوص زنان طلبه در حوزه‌های اسلامی مظلوم هستند و آقایان حق آن‌ها را خوردند برنامه‌ریزیشان آقایان بودند آنچنان که شایسته و بایسته بوده آن‌ها رشد نکردند ممکن است حالا برخی از آقایان دچار تنگ‌نظری بودند کما این که الآن هم می‌بینیم که مثلا وظیفه‌ی زن اینه که شوهرداری بکند بچه‌داری بکند تربیت بکند نسل‌های آینده را چه به درس خواندن چه به دکترا گرفتند چه به سطح چهار گرفتند اینها را ممکن ما داشته باشیم یک زمانی من به خواهرها می‌گفتم خوب مثلا نگاه بکنید چهل ساله جامعة الزهراء (علیها السلام) دارد در این حوزه‌ی زنان فعالیت می‌کند اما ما تعداد افرادی که سطح چهارشان گرفته باشند به خصوص در حوزه‌ی تاریخ ما خیلی خیلی کم داریم حالا اطلاعات من ممکن است به روز نباشد اما سطح چهارهای حوزه‌ی تاریخ از انگشتان یک دست کمتر است، یعنی از پنج نفر کمتر است، من الآن مشخصا فقط دو نفر در ذهنم هست که در گروه تشریف دارند سرکار خانم ابوالحسنی و سرکار خانم حکیم‌زاده حالا اگر دیگرانی هم هستند در گروه اطلاع رسانی کنند که می‌گویم این گروه فرصت خوبی هست برای اینکه اطلاعات همه‌ی دوستان زیاد بشود بله می‌گفتم که به خانم‌ها ظلم شده.

اما در اواخر به این نتیجه رسیدم که یا تمام علّت ظلم آقایون نیست به خانم‌ها و یا اینکه ممکن است اصلا یک حالتی در خود خانم‌ها وجود داشته باشد که این ظلم را بپذیرند به اصطلاح «منظلم» باشند.

یکی از سوالاتی که من دوست دارم دوستان در گروه واردش بشوند و آن را جواب بدهند اینکه کمبود مطالعات تاریخ زنان یا کمبود رشد در حوزه‌های علمی آیا علتش ظلم به زنان است یا انظلام زنان است یا ترکیبی از این دو؟ اگر ترکیب هست نقش کدام بیشتر است؟ من مدتی که در جامعه الزهراء (علیها السلام) آن مسئولیت کذایی را داشتم احساس کردم که انظلام هم بی‌تأثیر نیست، برخی از مواقع ما دچار پدیده‌ای می‌شویم در میان زنان که مؤدبانه‌اش این را که آن را با تعبیر خود‌کم‌بینی بیان کنیم مثلا من شنیدم که یکی از خانم‌هایی که خیلی فعال در عرصه‌ی فقه می‌فرمایند که بزرگ‌ترین هنر ما این است که بتوانیم حرف‌های شیخ انصاری را بفهمیم یعنی ایشان تصور نمی‌کند هیچ وقت که یک خانمی فقیه‌ای به وجود بیاید که بتواند قابل رقابت با امثال مثلا شیخ انصاری باشند فقط ما باید مصرف‌کننده‌ی سخنان بزرگانی مثل شیخ انصاری، آخوند خراسانی و دیگران باشیم و بتوانیم این حرف‌ها را مثلا خوب تبیین بکنیم ببینیم که این‌ها چه گفتند و حالا ای کاش مثلا حرف‌های این بزرگان را هم در عرصه‌ی مطالعات زنان بیشتر مورد توجه قرار می‌داند.

به هر حال من نظرم این است که تمام علت ظلم نیست انظلام هم نقش دارد. در همان زمان مسئولیتم ما مثلا می‌خواستیم یک معاونت پژوهش خانم انتخاب بکنیم خانم دکتر غروی خوب برای اولین بار بود که شاید در این سطح یک خانم می‌خواست برای معاونت‌ها انتخاب بشود حالا الحمدالله با ریاست جدیدی که جامعه‌الزهراء (علیها السلام) پیدا کرده مسئولیت‌ها بیشتر به خانم‌ها واگذار شده ولی در آن زمان کمتر واگذار می‌شد.

خوب وقتی ما می‌خواستیم این مسئولیت را واگذار کنیم خوب جای تعجب خانم‌هایی می‌آمدند به ماگف گفتن که شما برای این مسئولیت خانم انتخاب نکنید آقا انتخاب بکنید حالا من از نظر روانشناسی علتش را دقیقا نمی‌دانم یعنی خانم‌ها مایل بودند که پست‌های مهم دست همجنس‌های خودشان نباشد. خوب اینها جای مطالعه دارد جای بررسی دارد.

به هر حال با توجه به کمبود مطالعات تاریخی زنان و نبود شخصی که بیاید اینها را مطرح بکند و ارائه طریق بکند بنده احساس وظیفه کردم حالا اگر بخشی از کمبود این مطالعات به خاطر ظلم است گفتیم که انشاالله ما هم یک نقشی در ظلم‌زدایی داشته باشیم.

خوب این گروه اکثرشان خانم‌ها هستند امیدوارم که آن‌ها هم کمی از آن حالت انظلام بیرون بیایند و بروند به سمت ارتقای مطالعات تاریخی زنان و خودشان را مطرح کنند. ببینید اینکه همه چیز مردانه بوده تاریخ مردانه بوده الآن هم نگاه‌ها مردانه است، این در یک زمانی ممکن بود قابلیت پذیرش داشته باشد ولی در این زمان که همه گونه امکاناتی برای ارتقای جایگاه زنان، ارتقای مطالعاتشان، ارتقای موضوعات فراهم دیگر به آن صورت این پذیرفته نیست.

امیدواریم که در ادامه این عرصه را ما بسپاریم به خواهران و یا برادران دیگری که دغدغه‌مند هستند در این عرصه.

من سعی دارم در این شانزده جلسه یا کمتر و بیشتری که در خدمت سروران گرامی هستم آن خلجانات ذهنی خودم را به عرصه ظهور بیاورم موضوعاتی مطرح بکنم موضوعاتی که قابل مطالعه هست قابل نگارش رساله هست قابل نگارش پایان‌نامه هست قابل نگارش مقاله هست و به این وسیله بتوانم این عذر را که موضوع وجود ندارد ریشه‌کن بکنم.

از مخاطبان گرامی خواهشمندم از جلسه‌ی اول تا جلسه‌ی آخر موضوعاتی که من مطرح می‌کنم یا موضوعاتی که در کنار مطرح کردن بنده به ذهن شریف آن‌ها می‌رسند این‌ها را در یک جایی جمع‌آوری کنند و بعدا در یک مجموعه‌ای در فضاهای مجازی یا فضاهای حقیقی منتشر کنند تا هیچ خانمی یا هیچ آقایی که علاقه‌مند به مطالعه در این عرصه هست حجّت نداشته باشد عذر نداشته باشد که موضوعی وجود ندارد گرچه من این عذر را تا هم اکنون هم برای کسی نمی‌پذیرم که موضوعی وجود ندارد.

اگر انشالله شما این کار را انجام بدهید حالا یک شخص خاصی متکفل بشود یا اینکه اشخاص متعددی متکفل بشوند بنا به علاقه‌ی خودشان من قول می‌دهم که در پایان این کارگاه ما چند صد موضوع اصطیاد کرده باشیم به دست آورده باشیم حالا با آن محوربندی که بنده کردم و انشالله ادامه می‌دهم.

و انشالله خواهران گرامی حالا فرد خاصی یا گروهی انجمنی انشالله متکفل بشود که این صوت‌ها را فهرست‌بندی بکند یا خلاصه‌برداری بکند این را در گروه‌های مختلف زنانه و تاریخی منتشر بکند تا ما افراد بیشتری را شناسایی بکنیم.

حالا بعد از پایان این دوره می‌توانید شما با توجه به آشناییهایی که با هم پیدا کردید خودتان یک گروه مستقلی بزنید و این مطالعات را ادامه بدهید.

آنچه که من امید دارم اینکه انشالله این کار بنده که همینطور که مستحضر هستید با زحمت و تلاش و دغدغه‌مندی فراوان بوده تا به اینجا رسیده ابتر نماند و انشاالله ما در دهه‌های آینده بلکه سال‌های آینده شاهد بروز چند گروه مرجع شخصیت‌های مرجع و مطالعات بیشتر باشیم.

یکی از موضوعاتی که من می‌خواهم به عنوان تکلیف به شما بگویم چون کارگاه هست این بحث مجله‌ی بانوان شیعه هست اولا شما نگاه بکنید که در عرصه‌ی مطالعات تاریخی زنان چندتا مجله داریم و بعد نگاه کنید به مجله‌ی بانوان شیعه که در مرکز شیعه شناسی سرور گرامی‌مان جناب آقای دکتر تقی‌زاده متکفلش بودند راه‌اندازی کرده بودند این چند شماره‌اش چاپ‌شده؟ به چه موضوعاتی پرداخته؟ و چرا تعطیل شد؟ همچنین شناسایی بفرمایید بانوانی که دغدغه‌ی اصلیشان مطالعات تاریخی زنان است و ببینید چه مقالاتی دارند چه کتاب‌هایی دارند و در کدام قسمت از عرصه‌ی تاریخی زنان مطالعه کردند و خواستگاهشان ببینید دانشگاهی حوزوی و خوب شاگردانشان کی هستند و چگونه امتداد پیدا کرده و همچنین گونه‌شناسی کنید مطالعات تاریخی زنان یعنی مقالاتی که نوشته شده و ببینید در چه عرصه‌هایی هست قبلا خانم کریم‌زاده یک مقاله‌ای برای من فرستاده بود حالا آن را هم ایشان می‌تواند دوباره بازفرست کند در گروه و به هر حال ما گروه را مملو بکنیم از این گونه مطالعات. همچنین جستجو کنید ببینید چه آقایانی در این عرصه- مطالعات تاریخی زنان- کار کردند ما مثلا بزرگانی داریم مثل جناب حجت‌الاسلام و المسلمین آقای مهدی مهریزی که عرصه‌ی بحثش مطالعات زنان درباره‌ی بلوغ بحث کرده و همینطور درباره‌ی موضوعات دیگر و اما مطالعات تاریخی من الان کمتر سراغ دارم حالا غیر از امثال خانم دکتر طیبی. همچنین ببینید مراکز زنانه -چه مراکز پژوهشی، چه مراکز آموزشی- ببینید که این‌ها در عرصه‌ی مطالعات تاریخی وارد شدند یا نه، حالا مراکز آموزشی و پژوهشی مثل جامعة الزهراء (علیها السلام) حوزه‌ی علمیه خواهران دانشگاه الزهراء (علیها السلام) مراکز پژوهشی خاص مثل مثلا مرکز تحقیقات زنان، این‌ها را ببینید در عرصه‌ی مطالعات تاریخی زنان وارد شده‌اند یا نه.

باز یک خاطره‌ای عرض کنم وقتی که ما می‌خواستیم دانشنامه‌ی زن مسلمان را راه بیندازیم از برخی از مراکز که کار کشته بودند شاید چند دهه کار کرده بودند لا اقل دو دهه کار کرده بودند دعوت به همکاری و درخواست کمک مشاوره‌ای می‌کردیم می‌گفتن که وارد این عرصه نشوید؛ مگر می‌شود و ما اینقدر الآن خانوم یا آقایی که در این عرصه‌ها مطالعه کرده باشند که بتوانند یک دانشنامه‌ی سه هزار مدخلی را سامان بدهند نداریم. خوب ما عرضمان این بود که تجربه‌ای که ما داشتیم مثلا در راه‌اندازی گروه‌های تاریخ، در راه‌اندازی سایت سخن تاریخ، در راه‌اندازی مجلات تاریخی این نبود که به اصطلاح بستر آماده باشد، پول آماده باشد، درک آن مقام بالایی آماده باشد، همه چیز آماده باشد، منابع انسانی آماده باشد، متون آماده باشد تا ما بتوانیم به اصطلاح این کار را بکنیم، اگر منتظر این چیزها می‌ماندیم، اصلا هیچ کاری نمی‌توانستیم برداریم قدم از قدم ما نمی‌توانستیم برداریم من خاطرات خوشمزه‌ای دارم از اینکه وقتی ما مثلا می‌خواستیم یک رشته‌ی تاریخ اسلام راه بیندازیم دچار چه مشکلاتی بودیم و تاریخ اسلام را راه می‌انداختیم مثلا می‌خواستیم تاریخ تشیع راه بندازیم آن شورایی که ما می‌رفتیم درش دفاع بکنیم برخی از دوستان در آن شورا می‌گفتند که مگر تشیع غیر از اسلام تاریخ تشیع همان تاریخ اسلام است، چرا می‌خواهید شما تاریخ تشیع راه بیندازید و بعد وقتی که می‌خواستیم تاریخ اهل بیت (علیهم السلام) راه بیندازیم می‌گفتند که مگر اهل بیت (علیهم السلام) غیر از تشیع ما باید ثابت می‌کردیم که آقا این دو تا رشته‌ای که ما تهیه کردیم فقط دو یا چهار واحد مشترک دارد. ولی الحمدالله الآن بستر بسیار بسیار فراهم است و کسی که می‌خواهد وارد این عرصه بشود حجّتی ندارد و به خصوص پس از پایان این دوره حجّت‌ها و عذرها انشالله ریشه‌کن می‌شود و منقطع می‌شود.

خوب این بحث‌هایی که من آخر بار کردم به عنوان تکلیف باز خانم‌ها یا آقایان این‌ها را منسجم کنند سؤالات را به عنوان تکالیف بگویند که تکالیف ما چه بود که انشالله ما در طی این یک هفته از نظرات شرکت کنندگان در این گروه هم استفاده بکنیم و بهره‌مند بشویم.

خوب این جلسه‌ی اول بود که برگزار شد همینطور که متوجه شدید یک ارائه دورنمایی بود انگیزه‌ها بود و علل وجودی و فلسفه‌ی وجودی کارگاه.

خوب ما کارگاه‌های آفلاین به این صورت کمتر برگزار کردیم. من باز نظر خواهی می‌کنم از سروران گرامی در این گروه که این کارگاه‌ها و این جلسات صوتی چند دقیقه‌ای باشد؟ الآن ما سعی می‌کنیم جلسه‌ی اول همان حدود پنجاه دقیقه باشد، آیا کشش دارد؟ همین مقدار کمترش کنیم؟ بیشترش کنیم؟ این را دوستان نظر بدهند که ما از نظراتشان استفاده بکنیم و بهره ببریم. و باز هر نظر دیگری که می‌تواند راه‌گشا باشد در ادامه‌ی مسیر این را دریغ نفرمایند حالا چه در خصوصی و چه در عمومی.

در این فاصله هم دوستان اگر فرصت دارند مروری داشته باشند به جلسات کارگاه اول که «روش شناسی تاریخی یک» بود من انشاالله قصد دارم حدود پنج الی شش جلسات کارگاهی روش‌شناسی بگذارم که فقط این مخصوص مطالعات تاریخی زنان و بعد توضیح خواهم داد که محور اصلی این کارگاه چیست و چه ربطی با روش‌شناسی دارد.

 از استماعی که می‌فرمایید پیشاپیش تشکر می‌کنم از همه‌ی دست‌اندرکاران تشکیل این گروه و بانوان فرهیخته در مجتمع بنت‌الهدی به خصوص سرکار خانم دکتر کریم‌زاده و همچنین سرورانی مثل خانم دکتر طیبی که کمک کردند برخی از مطالعاتی که بنده لازم داشتم در اختیار گذاشتند و همچنین از کمیته‌ی خواهران انجمن و خود انجمن تاریخ پژوهان حوزه‌ی علمیه‌ی قم من صمیمانه تشکر می‌کنم و همگی را به خدای منان می‌سپارم و التماس دعا از همه‌ی شما فرهیختگان دارم والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته.

22. 5. تکالیف:
23. در عرصه‌ی مطالعات تاریخی زنان چندتا مجله داریم؟
23. مجله‌ی بانوان شیعه چند شماره‌اش چاپ‌شده؟ به چه موضوعاتی پرداخته؟ و چرا تعطیل شد؟
23.  همچنین شناسایی بفرمایید بانوانی که دغدغه‌ی اصلیشان مطالعات تاریخی زنان است و ببینید چه مقالاتی دارند چه کتاب‌هایی دارند و در کدام قسمت از عرصه‌ی تاریخی زنان مطالعه کردند و خواستگاهشان ببینید دانشگاهی حوزوی و خوب شاگردانشان کی هستند و چگونه امتداد پیدا کرده؟
23. گونه‌شناسی کنید مطالعات تاریخی زنان یعنی مقالاتی که نوشته شده و ببینید در چه عرصه‌هایی هست؟
23. ببینید چه آقایانی در عرصه مطالعات تاریخی زنان کار کردند؟
23. ببینید مراکز زنانه -چه مراکز پژوهشی، چه مراکز آموزشی- در عرصه‌ی مطالعات تاریخی وارد شدند یا نه؟ در عرصه‌ی مطالعات تاریخی زنان وارد شده‌اند یا نه؟