روش تحقیق کیفی تاریخی

نویسنده: دکتر غفور شیخی - ۱۳٩٠/۱٢/٤

مراحل اساسی یک پژوهش تاریخی عبارتند از :

9-1- تعیین ، محدود کردن و تعریف مسئله : همانند سایر روشهای تحقیق تاریخی نیز شامل انتخاب موضوع ،بیان مسئله و گزاره های تحقیق است. در تحقیق تاریخی بیان مسئله با تفصیل بیشتری صورت می گیرد . زیرا تصویر ویژگی ها و ابعاد مسئله ی تحقیق می تواند تشخیص داده ها مورد نیاز را تسهیل کند و دشواری گردآوری داده های لازم را مجسم سازد.

9-1-1- پاسخ به چهار سوال ذیل می تواند انتخاب موضوع و بیان مسئله را تسهیل کند:

-                                رویداد مورد بررسی در کجا رخ داده است ؟

 -                                چه کسانی با این رویداد سروکار داشته اند؟

 -                                در چه زمانی این رویداد واقع شده است ؟

 -                                چه فعالیتهایی در رابطه با این رویداد صورت گرفته است؟

9- مراحل اساسی یک پژوهش تاریخی عبارتند از :

 

9-1- تعیین ، محدود کردن و تعریف مسئله : همانند سایر روشهای تحقیق تاریخی نیز شامل انتخاب موضوع ،بیان مسئله و گزاره های تحقیق است. در تحقیق تاریخی بیان مسئله با تفصیل بیشتری صورت می گیرد . زیرا تصویر ویژگی ها و ابعاد مسئله ی تحقیق می تواند تشخیص داده ها مورد نیاز را تسهیل کند و دشواری گردآوری داده های لازم را مجسم سازد.

 

9-1-1- پاسخ به چهار سوال ذیل می تواند انتخاب موضوع و بیان مسئله را تسهیل کند:

 

-                                رویداد مورد بررسی در کجا رخ داده است ؟

 

-                                چه کسانی با این رویداد سروکار داشته اند؟

 

-                                در چه زمانی این رویداد واقع شده است ؟

 

-                                چه فعالیتهایی در رابطه با این رویداد صورت گرفته است؟

 

طیف پاسخ به هریک از سوالهای یاد شده می تواند گستره ی مسئله مورد بررسی را وسیع تر یا محدود تر کند. شک نیست که در این مرحله ضمن بیان ویژگی های مسئله گستردگی محیطی که در آن مسئله بروز نموده است نیز توصیف می شود . در این مرحله همچنین باید به علل احتمالی بروز مساله اشاره شود.

 

انگیزه پژوهشگر و علاقه او به فعالیتهای پژوهشی و نیز کنجکاوی در مسائل تاریخی می تواند در انتخاب موضوع ، بیان مسئله و حتی در تحلیل و تفسیر داده ها نقش  مهمی ایفا کند. (سرمد ، 1384 ، 124-123)

 

9-1-2- پنج دسته ازموضوعاتی که در علوم انسانی می توانند مورد پژوهش تاریخی قرار گیرند:

 

 مارک بیچ [1] در یک بررسی ، مسائل و موضوعاتی را که در علوم انسانی می توانند مورد پژوهش تاریخی قرار گیرند به 5 دسته تقسیم کرده است:

 

الف: عملکردهای اجتماعی متداول مشهورترین منابع مسائل تاریخی هستند ، مانند برنامه ریزی برای تغییرات بنیادی در یک نهاد (آموزش و پرورش)

 

ب: تاریخچه افراد خاص (شرح حال) و نهادها و تاریخ نهضتها – انگیزه اینگونه تحقیقات ، غالبا تمایل به کسب اطلاعات در مورد پدیده هایی است که بیشتر مورد آزمایش قرار گرفته اند.

 

ج :تفسیر ایده ها  و قایعی که به وضوح بی ارتباط به نظر می رسند پژوهشگر ممکن است در مطالعه آنها به صورت جداگانه روابطی را کشف کند و سوالهایی را مطرح سازد که هیچ یک از مورخان تا به حال مطرح نکرده اند و سوالات مطرح شده ممکن است اساسی را برای یک تحقیق تاریخی جدید به وجود آورند.

 

د: چهارمین نوع پژوهش تاریخی عبارتست از ترکیب اطلاعات قدیم با یکدیگر ، یا ترکیب اطلاعات قدیم با حقایق تاریخی جدید که پژوهشگر یا دیگران کشف کرده اند.

 

ه- تفسیر وقایع گذشته ای که بیشتر به وسیله مورخان دیگر مطالعه شده اند بدین معنا که کوشش می شود تاریخ موجود در چارچوب جدیدی تفسیر و اصلاح شود.

 

بنابراین یکی از مهمترین نکاتی که در تعیین مسئله یا موضوع در پژوهش تاریخی باید مورد توجه و لحاظ قرار گیرد این است که آیا منابع مورد نیاز تحقیق قابل دسترسی هستند یا خیر؟ ( دلاور ، 1374، ص 228و229)

 

در انتخاب مسائلی که از طریق روش تاریخی مورد مطالعه قرار می گیرد  علاوه بر وجود اسناد و مدارک قابل فهم محقق واقعی کسی است که در موضوع مورد نظر نیز اطلاعات لازم و کافی را دارا باشد . به صرف اینکه شخصی به روشهای تحقیق در علوم اجتماعی آشنایی دارد ، نمی تواند یک تحقیق تاریخی را به عهده گیرد و به خوبی آنرا به انجام رساند . به همین دلیل است که غالبا در تحقیقات تاریخی مشاهده می شود که گروه تحقیق از اشخاصی تشکیل می شود که هر یک حداقل در یک شعبه از علوم تبحر کافی دارند.(نبوی، 1374، 155 )

 

9-2- تدوین فرضیه: آلن نونیس[2]  کاربرد فرضیه ها را با توجه به تحقیق تاریخی ادوارد چانینگ[3]  که در پی یافتن پاسخ این پرسش بود که : «چرا معاهده آوریل 1865 شکست خورد ؟ »را به عنوان یک نمونه مطرح   می کند . چانینگ چهار فرضیه تنظیم کرد و هر یک از آنها را در پرتو شواهد جمع آوری شده از نامه ها یا یادداشتهای روزانه ، گزارشهای رسمی ارتش و دولت هم پیمان آزمود . او فرض کرد که معاهده به دلایل زیر به هم خورد:1-شکست نظامی ارتش هم پیمان،2-کمبود تجهیزات نظامی، 3- شرایط طاقت فرسای سربازان هم پیمان و مردم، 4- تضعیف روحیه ی سربازان و عدم تمایل نسبت به ادامه جنگ.

 

چانینگ شواهدی مطرح نمود که سه فرضیه ی اول را رد کرد. هنگامی که ارتش تسلیم شد بیش از 200000 سرباز کاملا مجهز در ارتش بودند ، تولید باروت و اسلحه وسایل کافی برای ادامه جنگ را فراهم می کرد و غذای کافی برای حفظ شهرنشینان و مردان جنگنده وجود داشت.

 

چانینگ نتیجه گرفت که فرضیه ی شماره 4 تضعیف روحیه سربازان و عدم تمایل به جنگ ، با توجه به ترک خدمت تعداد زیادی از افسران و مردانی که ثبت نام کرده بودن قابل توجیه است. افسران ارتش هم پیمان گواهی دادند که جلوی بسیاری از نامه هایی را گرفته اند که در آنها خانواده های سربازان را به ترک خدمت تشویق کرده بودند.

 

هرچند فرضیه تایید شده آنقدر مشخص و دقیق نبود که مخصوصا در این مورد مفید واقع شود ، اما رد سه فرضیه اول سبب شد که وی توضیحاتی را که در این رابطه عموما مورد پذیرش عام بود کنار بگذارد. این مثال یک مطالعه ی تاریخی را نشان می دهد که در آن فرضیه ها به روشنی بیان شده اند.

 

هرچند در تحقیقات تاریخی همیشه فرضیه ها به طور صریح بیان نمی شوند ، اما معمولا به طور ضمنی مطرح می گردند، مورخ ، شواهد را جمع آوری نموده و صحت آنها را به دقت ارزشیابی می کند. اگر شواهد جمع آوری شده با پیامدهای فرضیه هماهنگ باشند، فرضیه تایید می شود. از طریق چنین ترکیبی است که تعمیمهای تاریخی تحقق می پذیرد. (بست، 1379 – ص181و180 )

 

 

 

9-3- جمع آوری و سازمان نبوی اطلاعات:

 

یکی از تفاوتهای روش تاریخی با سایر روشهای تحقیق این است که در این روش پژوهشگر برای گردآوری داده ها همانند محقق علوم پایه (مثلا شیمی) به مشاهده مستقیم نمی پردازد . بلکه به گردآوری «آثار» و «ردپای» وقایع می پردازد. بنابراین منابعی را جستجو می کند که به وسیله ی آنها شواهدی از وقایع گذشته بیابد.

 

سندها و منابعی که پدیده های اجتماعی بر رویشان اثرهایی باقی می گذارند بسیار فراوان و بسیار گوناگونند. بایگانیها، سرشماریهای آماری، مطبوعات، اسناد شخصی، آلات و ابزار، تصویرها ، عکسها ، فیلمها ، صحنه های گوناگون ، نوارهای ضبط صوت و جز آن .  (  دلاوری، 1375، 79)

 

9-3-1- منابع داده های مورد نیاز تحقیق تاریخی را می توان به دو گروه عمل تقسیم کرد.

 

اول) منابع دست اول : شامل گزارش شاهدان عینی است این گزارشها توسط یک مشاهده گر واقعی یا کسی که در واقعه ی تاریخی شرکت داشته است گزارش شده است.

 

دوم) منابع دست دوم : شامل گزارشهایی است که گزارشگر خود شاهد عینی آن نبوده است . او ممکن است با یک مشاهده گر واقعی صحبت کرده یا گزارش مشاهده گری را خوانده باشد، اما گواهی گزارشگر یا شرکت کننده ی واقعی نیست . منابع دست دوم گاهی ممکن است مورد استفاده قرار بگیرند، اما چون اطلاعات دست دوم بر اثر انتقال تغییر می کنند لذا پژوهشگر فقط هنگامی از آنها استفاده می کند که منابع دست اول در دسترسی او نباشد.

 

اول) منابع دست اول داده ها:

 

1- اول) اسناد و مدارک شامل گزارشهایی است که توسط شرکت کنندگان در واقعه و یا شاهدان عینی نگهداری و نوشته می شود . این منابع به منظور انتقال اطلاعاتی که در آینده مورد استفاده قرار می گیرد تهیه می شوند . اسناد که به عنوان منابع دست اول تهیه می شوند عبارتند از قوانین اساسی ، فرمانها، قوانین ، رای دادگاهها، صورتجلسه ها و گزارشهای رسمی، شرح حالهایی که خود افراد نوشته باشند ، نامه ها، خاطرات، شجره نامه ها ، قراردادها ، قباله ها ، اجاره نامه ها ، وصیت نامه ها ، گواهینامه ها ، اقرار نامه ها ، استشهادها، اظهار نامه ها، آگهی ها ، گواهی ها ، فهرست ها، اعلامیه ها، صورت حسابها ، رسیدها، سوابق روزنامه ها  و مجلات، آگهی های تجارتی، نقشه ها و نمودارها ، کتابها ، جزوه ها، کاتولولها، فیلم ها ، عکسص ها، نقاشی ها، کتیبه ها، گزارشها ، رونوشت ها و گزارشهای تحقیقی.

 

آثار مربوط به یک شخص ، گروه، یا زمان ، سنگواره ها ، استخوانها ، ابزارها ، سلاح ها ، غذا ، ظروف ، لباس ، ساختمانها،اثاث خانه، عکس ها، نقاشی ها، سکه ها و اشیاء هنری نمونه هایی از آثار و بقایایی هستند که به منظور استفاده از آنها در انتقال اطلاعات یا به عنوان مدارک تاربخی تهیه شده اند ، اما این منابع ممکن است شواهد روشنی درباره ی گذشته بدست بدهند مثلا ، محتویات یک مقبره باستانی ممکن است درباره ی نحوه ی زندگی مردم ، غذا ، لباس ابزار و سلاح ها، هنرهای، عقاید مذهبی ، مفاهیم زندگی و عادات آنها اطلاعات زیادی در اختیار پژوهشگر بگذارد.

 

2- اول) گواهی شفاهی : یعنی گزارش لفظی یک شاهد، یا شرکت کننده در یک واقعه این مدارک در یک مصاحبه شخصی به دست می آید و هنگامی که شاهد در رابطه ی با تجارب خود به آنها اشاره می کند، می توان آنها را ثبت کرد و یا رونوشت آنها را تهیه نمود.

 

دوم) منابع دست دوم داده ها: داده های منابع دست دوم برای مقاصد تحقیق ارزش محدودی دارند ، زیرا انتقال اطلاعات از فردی به فرد دیگر ممکن است اشتباهاتی را سبب شود . بیشتر کتابهای درسی تاریخ و فرهنگنامه ها نمونه هایی از منابع دست دوم هستند، زیرا مطالب آنها اغلب چندین بار از سوابق اصلی و دست اول وقایع جابه جا شده است.

 

برخی از منابع ممکن است برای پاره ای از هدفها به عنوان منابع دست دوم و برای بعضی هدفهای دیگر منابع دست اول به شمار روند. مثلا کتاب درسی تاریخ آمریکا که برای دبیرستانها نوشته شده است معولا یک منبع دست دوم است. اما اگر کسی بخواهد تغییراتی را که در تاکید بر ملی گرایی در کتابهای درسی تاریخ دبیرستانهای آمریکا روی داده است مطالعه کند ، مطالعه ی این کتابها جزء اسناد یا منابع دست اول خواهد بود.

 

اولین قدم در برنامه ریزی یک پژوهش تاریخی ، شناسایی و دستیابی به منابع دست دوم است . نشریاتی وجود دارند که می توانند در شناسایی منابع دست دوم مفید باشند . شرط استفاده از این نشریات ، فهرست بندی کردن آنها بر اساس موضوع و هدف پژوهشگر است. (دلاور، 1378، 228)

 

 

 

9-4- تعیین اعتبار ، تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آوری شده:

 

مورخان هرگز قادر نیستند که حوادث را به طور مستقیم مشاهده کنند . بعلاوه ، حوادث گذشته هم قابل تکرار نیستند . بنابراین مورخان نباید فرض کنند که یافته های آنها به طور حتم واقعی و درست هستند . از آن جا که اطلاعات تاریخی از منابع استخراج می شوند ، پژوهشگر باید خیلی دقیق به بررسی آنها بپردازد و سعی کند میزان اطمینان به صحت و سقم منابع را تعیین کند . روشن ساختن این نکته که سند یا مدرکی دارای اشتباهاتی عمدی یا غیر عمدی است ، یکی از کارهای ضروری پژوهشگر است. پژوهشگر باید همیشه واقعی و معتبر بودن منابع اطلاعاتی را مورد سوال قرار دهد . هیچ کس نمی تواند در مورد واقعی و معتبر بودن منابع تاریخی کاملا مطمئن باشد.

 

داده های صحیح و قابل استفاده در تحقیق تاریخی شواهد تاریخی نامیده می شوند. شواهد تاریخی مجموعه ای از اطلاعات و حقایق مستند است که به عنوان اطلاعات صحیح و به عنوان پایه های مناسبی برای آزمودن و تعبیر و تفسیر فرضیه ها پذیرفته شوند.

 

شواهد تاریخی از داده های تاریخی و بر اساس فرآیند انتقاد استخراج می شود که این انتقاد بر دو نوع است :

 

1-                              انتقاد بیرونی : که ماهیت منابع را ارزش یابی می کند.

 

2-               انتقاد درونی : که محتوای منابع را بررسی می کند. انگیزه ها ، تمایلات و محدودیتهای مولف را بررسی می کند و نیز شرایط زمانی و مکانی پدید آورنده ی اثر یا مدرک را مورد توجه قرار می دهد.

 

انتقاد بیرونی: از طریق انتقاد بیرونی ، پژوهشگر به بررسی اصالت و نقد صحت منابع می پردازد. بدین طریق او چنین سوالهایی را درباره ی ماهیت منابع تاریخی مطرح می سازد:

 

-                                آیا این منبع ، واقعی و اصیل است؟

 

-                                آیا منبع مورد نظر نسخه ی اصلی است؟

 

-                                چه کسی آنرا نوشته است؟

 

-                                در کجا و در چه شرایطی به رشته تحریر در آمده است؟

 

برای پاسخگویی به سوالهای مطرح شده عوامل بسیار زیادی باید مورد بررسی قرار گیرند. برای مثال ، نوع نگارش ،خط ، تایپ و زبان به کار برده شده در سند یا مدرک باید مورد بررسی و انتقاد قرار گیرد. هم چنین ، امکان دارد که سندی از نظر فیزیکی و شیمیایی آزمون شود ، مانند نوع چاپ ، مرکب به کار برده شده ، نوع کاغذ، پارچه ،و به طور کلی مواد تشکیل دهنده منبع.

 

انتقاد درونی: پس از تعیین اصالت و اعتبار سند ، مدارک و آثار باستانی ، پژوهشگر به بررسی میزان درستی ، دقت و ارزش محتوای منابع تاریخی می پردازد. بنابراین انتقاد درونی ، ارزشیابی محتوای منابع است. یک منبع تاریخی ممکن است اصیل باشد اما در مورد آن می توان سوالهایی به شرح زیر مطرح ساخت :

 

-                                آیا محتوای منبع واقعیت را نشان داده است؟

 

-                                نویسنده یا خالق آن چه کسی بوده است؟

 

-                                آیا لیاقت و توانایی علمی و عملی انجام چنین کاری را داشته است؟

 

-                                آیا تعصب و گرایش خاصی نداشته است؟

 

در انتقاد درونی ، تعلق منبع به زمان و مکان معین و هم چنین زبان اصلی به کار برده شده در آن مورد بررسی قرار می گیرد. لذا پژوهشگر باید دارای اطلاعات تاریخی ، حقوقی و زبان شناختی باشد.

 

گرچه انتقاد درونی را می توان به طور مستقیم از طریق ارزشیابی محتوای منابع انجام داد ، اما ارزشیابی ویژگیهای نویسنده یا خالق منابع نیز ضروری است. برای مثال ، آیا نویسنده در زمان وقوع حادثه حضور داشته است؟آیا در زمینه آنچه که به وجود آورده ، تخصص لازم را داشته است؟ وآیا او آنچه را که مشاهده کرده ،به طور دقیق شرح داده است؟

 

گاهی اوقات ممکن است که مردم در توضیح و تفسیر حادثه ای اغراق کنند . این نکته می تواند در گفته های به وجود آورندگان منابع نیز روی دهد. محقق تاریخ باید این نظرها را مشخص کند و اجازه ندهد که تفسیر او تحت تاثیر آنها قرار گیرد. (دلاور ، 1378، 233تا 235)

 

 

 

شناسایی مسئله ی تحقیق (تنظیم گزاره های خاص : سئوال ها ، فرضیه ها-← جمع آوری و ارزشیابی منابع اطلاعاتی نقد درونی و نقد بیرونی← تحلیل داده های حاصل از منابع اطلاعاتی(امکان بازبینی فرضیه ها )← تحلیل ، تفسیر تدوین نتیجه گیری (تایید یارد فرضیه ها )

 

 

 

نمودار1- مراحل روش شناسی تحقیق تاریخی ( منبع : 1986 ، wireman  . ص 221 )

 

9-5- تهیه گزارش تحقیق : زحمت نوشتن گزارش تاریخی کمتر از انجام تحقیق نیست، زیرا علاوه بر کیفیت اندیشه و کاردانی به آفرینندگی نیز نیاز دارد. گزارش تحقیق باید به سبک عینی و متین نوشته شود. با وجود این ، مورخ در نوشتن گزارش آزادی عمل بیشتری دارد.

 

هومر کری هوکت[4] این گونه پیشنهاد می کند که « مورخ در نوشتن به سبک خالی از لطف ، بی جاذبه و ساده محکوم نیست » و اینکه « برای احتراز از یکنواختی بیان ،پس از ذکر حقایق عریان گاهگاهی مجاز است که نوشته هایش را با اندکی رنگ بیاراید.»

 

اما او پیشنهاداتش را با این هشدار پایان می دهد که « مهمتر از همه آنکه آرایش بیان هرگز نباید نخستین هدف باشد ، و یا نویسنده را مجاز کند تا حقیقت را پنهان نماید یا آن را تحریف کند.» (جان بست 1379، ص 192)

 

شیوه های مختلفی برای تدوین گزارش تحقیقات تاریخی  Historicalوجود دارد. معمولا پژوهشگران از شیوه  روایت  داستانی (  tell a story ) یا توصیف مقولات تحلیلی و کلی بهره می جویند، معمولا در این نوع تحقیق ، نگارش اصلی متن خیلی فراتر از توصیف ساده خواهد بود و تعمیم های محدود و مفاهیم انتزاعی در این نوع نگارش نیز مطرح است.جزئیات مربوط به متدو لوژی و روش تحقیق در این نوع گزارش ، به ندرت توصیف می شود. وجود بخش فرعی گزارش ( ضمیمه ) که شیوه ها و روشهای تحقیقی به کار گرفته در آن نوشته را توصیف کند ، به نظر نا معقول می آید.

 

یک گزارش طولانی یا کامل ، معمولا یک بخش مرجع و منابع[5]  را در بر دارد که منابع اصلی به کار رفته در گزارش تحقیق را به تفصیل بیان می دارد.معمولا پانویسها تفصیلی و تکمیلی بی شماری که در طول تحقیق آمده است ، منابع شواهد و داده ها را به طور کامل توصیف می کند. فی المثل یک گزارش تحقیقاتی کمی ( میدانی ) 20 صفحه ای ، 5تا 10 یادداشت و پانویس را در بر داشته ، حال آنکه یک گزارش تحقیقی تاریخی به همان حجم می تواند تا 40 یادداشت و پانویس را در خود داشته باشد. پس غیر معمول نخواهد بود اگر یادداشتها و زیرنویسها ( که معمولا با قلم ریزتر از متن اصلی تحقیق تایپ می شوند) یک پنجم کل گزارش حجیم و طویل تاریخی – تطبیقی را در برداشته باشد.

 

همچنین عکس ، تصویر ، نقشه ، نمودار ، چارت ، دیاگرام ، یا جداول آماری را می توان در سراسر این نوع تحقیق پیدا کرد ( به ویژه بخشی که داده ها و شواهد در ارتباط با آنها و مورد بحث قرار گرفته است) .

 

جداول ، نمودارها و تصاویر در گزارشهای تحقیقات تاریخی به توصیف داده ها کمک کرده و به خواننده شناخت و تصویر بهتری از مکانها و افراد مورد پژوهش ارائه می کند.

 

محقق در این نوع گزارش ، داده ها را به ندرت خلاصه کرده تا همانند تحقیقات کمی به آزمون فرضیه ها بپردازد ، بلکه برعکس ، نگارنده این نوع پژوهش ، شبکه ای از معانی و مفاهیم ( یا توصیف مفصلی ) را مهیا ساخته تا شواهد و قرائن پژوهشی اش را جهت نتیجه گیری و تفسیر نهایی ، سازمان دهد.

 

دو شیوه برای تدوین گزارش تحقیقات تاریخی وجود دارد : روش موضوعی و روش توالی زمانی .

 

بیشتر پژوهشگران این دو نوع شیوه را با هم تلفیق می کنند. فی المثل : داده ها را به شکل توالی تاریخی ( سیر زمانی) با موضوعات تحقیق در آمیخته و داده های مربوط به موضوعات را با توجه به سیر زمانی و توالی تاریخی تنظیم می کنند. گهگاهی اشکال دیگری از نحوه تنظیم این نوع گزارش وجود دارد که می تواند مبتنی بر مکان ، اشخاص یا وقایع مهم باشد.

 

10- ده شیوه پیشنهادی جهت تهیه و تدوین گزارشات تاریخی:

 

10-1-    توالی ( sequence ):محققین روش تاریخی ، علاقمند به نظم و توالی وقایع و تنظیم و توصیف مجموعه و حوادث به صورت یک جریان منظم هستند. فی المثل پژوهشگری که در حال بررسی و مطالعه یک لایحه قانونی یا تحول و تطور یک هنجار اجتماعی است ، شاید این جریان را به یک سری یا مجموعه مراحل توالی زمانی طبقه بندی و تنظیم کند.

 

10-2-    مقایسه ( comparison ): مقایسه شباهتها و تفاوتها ، هسته اصلی این نوع پژوهشها محسوب می شود . فرآیند تطبیق و مقایسه را دقیق و شفاف بیان داشته و شباهتها و تفاوتها را در اصل تحقیق دقیقا مشخص می کند. فی المثل، محققی پدیده خانواده را در دو دوره تاریخی ( زمانی ) یا در دو کشور متفاوت بررسی می کند ، بایستی با فهرست کردن و تنظیم ویژگیها و خصایص (همگون و ناهمگون) هریک از این دو مجموعه ، تحقیق اش را شروع کند.

 

10-3-    وابستگی (contingency ): محققین اغلب ، واقعه ، کنش ، یا شرایطی را می یابد که مبتنی یا وابسته به عوامل دیگری است . تبیین و توصیف چگونگی این وابستگی و ارتباط یک پدیده با عوامل دیگر ، بسیار حساس و حائز اهمیت است. فی المثل ، محققی که در حال بررسی میزان گسترش شمار روزنامه های محلی است، شاید گسترش و افزایش روزنامه ها را  مبتنی بر افزایش و گسترش سطح سواد مردم آنجا بداند.

 

10-4-    منشاء و نتیجه ( origins and consequences ) : محققین این روش ، مبدا و منشاء یک حادثه ، واقعه ، کنش و سازمان یا روابط اجتماعی را در طول زمان پیگیری کرده یا نتایج و ماحصل آن را در یک توالی زمانی ( سیر تاریخی) مورد مطالعه قرار می دهند. فی المثل محقق که در حال بررسی علل از بین رفتن پدیده برده داری است ، منشاء آنرا به عواملی چون نهضتها ، حرکتها ، سخنرانیها ، قوانین و فعالیتهای 50 سال گذشته ممکن است در ارتباط بداند.

 

10-5-    حساسیت در برابر ناهمگونی معانی  (  sensitivity to incompatible meaning ) : معانی و مفاهیم در طول زمان و بین فرهنگهای مختلف در حال تغییر و دگرگونی است . محققین تحقیقات تاریخی از خود می پرسند: آیا یک واژه و یا  مقوله اجتماعی همان معنی که امروز دارد ، در گذشته نیز داشته است؟ و آیا یک مفهوم در درون یک فرهنگ ، معنای معادل در فرهنگ دیگر دارد؟ فی المثل ، مفهوم مدرک دانشگاهی در طول تاریخ دارای معانی مختلفی بود. زمانی که حضور در دانشگاه بسیار گران قیمت بوده کمتر از یک درصد از جمعیت 18 تا 22 سال مدرک دانشگاهی داشتند. در صورتی که امروزه حضور در دانشگاه تقریبا برای همگان قابل حصول است.

 

10-6-    تعمیم دهی محدود (  limited generalization ) : عمومیت بخشیدن یا تعمیم دهی بیش از اندازه نتایج تحقیق در پژوهشهای تاریخی یکی از مسایل اساسی مبتلا به این نوع تحقیق است .قلیلی از محققین این نوع سبک ، بدنبال قوانین ، قواعد و تئوریهای ثابت و مستحکم در تحقیقات شان هستند. آنان از شدت و حدت نظرات خود کاسته و از بیان جبر گرایی نظر ی خود داری می کنند ، فی المثل ، محقق به جای بیان کلی اینکه تخریب فرهنگهای بومی مناطقی که به تسخیر سفید پوستان اروپایی در آمده را نتیجه توسعه تکنولوژی بداند ، ممکن است عوامل ویژه ای را جهت تبیین تخریب فرهنگهای خاص تاریخی –  اجتماعی تدوین کرده و بیان دارد.

 

10-7-    همبستگی ( ASSOCIATION ) : مفهوم همبستگی در تمامی اشکال پژوهشهای اجتماعی کاربرد دارد. همانند دیگر روشهای تحقیق ، پژوهشگران روش تاریخی ، عواملی که در شرایط زمانی و مکانی خاص با همدیگر در رابطه اند را از هم باز شناخته و تدوین می کنند مثلا پژوهشگری که آمار جرم یک شهر قرن نوزدهم را مطالعه می کند . این پرسش را مطرح خواهد کرد که آیا می توان بین سالهایی که نرخ مهاجرت به آن شهر بالا بوده با نرخ بالای جرم و جنایت همبستگی و ارتباطی پیدا کرد ؟ و آیا آنانکه دستگیر شده اند همان مهاجرین تازه وارد هستند؟

 

10-8-    بخش بندی و کلیت (  PARTAND WHOLE ) :لازم است تا سلسله حوادث و وقایع در متن اصلی و نظم کلی مورد بررسی قرار گیرد. پژوهشگران سبک تاریخی ، بین بخشهای مختلف یک فرآیند ، سازمان یا واقعه با کلیت اصلی و متن بزرگتر ارتباط را ایجاد می کنند. مثلا محققی که رفتار و اخلاق سیاسی یک گروه در قرن هجدهم را مطالعه می کند ، چگونگی تناسب و توافق آن رفتار در نظام سیاسی قرن هجدهم را توصیف و تشریح خواهد کرد.

 

10-9-    قیاس (analogy ): استفاده از قیاس یا تشبیه در تحقیق ، بسیار کار مفیدی است. اما کاربرد بیش از اندازه قیاس و یا استفاده نا مناسب از آن در یک تحقیق بسیار نا مربوط به نظر می آید. مثلا محققی که احساسات و گرایشات در زمینه طلاق در کشور الف را بررسی کرده و آنرا همانند احساسات راجع به پدیده مرگ در کشور ب ارزیابی و توصیف کند ، لاجرم باید در تشریح این قیاس و تمثیل احساسات و گرایشات کشور ب را در مورد پدیده مرگ بیشتر بشکافد و توصیف کند.

 

10-10-   نتیجه ( synthesis) : پژوهشگران روش تاریخی اغلب ، حوادث ، وقایع و جزییات یک تحقیق را به یک کلیت قابل قبول و جامع تبدیل می کنند در نتیجه ترکیب تعمیمها و نتایج و تعابیر کوچکتر به موضوعات اصلی منسجم و مستحکم را سنتز می کند . مثلا محققی که در حال مطالعه و بررسی انقلاب فرانسه است ، ممکن است تعمیمها و نتایج خاصی در زمینه تحولات اجتماعی فرانسه ، فشارهای بین المللی ، تقسیم اراضی ، تغییر عمومی و مشکلات مالی دولتی در این کشور را به یک تبیین فشرده تبدیل کرده و از آن یک نتیجه ( سنتز) کلی بگیرد. پس ، نتایج تئوریکی با شواهد و داده ها با هم در آمیخته و شکل استقرایی از داده ها و شواهد تفصیلی حاصل می آید.

 

(  stone و 74 :1989 ) چنین توصیف می کند . « نقل قول و روایت یعنی ساماندهی موضوعات از طریق سیر تاریخی و نظم زمانی ،تمرکز و تجسم یک متن ( با کمی اغماض  )و تبدیل آن به یک داستان را روایت تاریخی منسجم می گویند»

 

شیوه الزامی که در آن  روایت تاریخی متفاوت از ساختار تاریخی مطرح است ، اینست که به جای انتظام و تدوین تحلیلی ،از روش توصیفی استفاده شود. و به جای تاکید بر انسان بر مجموعه شرایط و موقعیت تاکید شود. خلاصه اینکه در این شیوه بهتر است به جای اتکا و تمرکز بر توصیف و تبیین کلی و آماری ، بر تبیین خاص و موردی تاکید شود.[6]

 

*در ارزشیابی طرح های تحقیق تاریخی دانشجویان دوره های دکترا و فوق لیسانس ، معمولا یک یا چند مورد از اشتباهات زیر به چشم می خورد:

 

1-      بیان مسئله ای که بیش از اندازه گسترده است.

 

2-      گرایش به استفاده از منابع دست دوم داده ها که پیدا کردن آنها آسانتر است.

 

3-      انتقاد تاریخی ناکافی از داده ها به سبب عدم توانایی در تعیین صحت منابع و قابلیت اعتماد داده ها.

 

4-      تحلیل منطقی نارسا به دلایل زیر:

 

الف) آسان گرفتن بیش از اندازه – ناتوانی در درک این حقیقت که علل رویدادها غالبا چند گانه و پیچیده است نه ساده و منحصر به فرد.

 

ب) تعمیم بیش از اندازه بر اساس شواهد ناکافی.

 

ج) ناتوانی در تعبیر و تفسیر کلمات و گفته ها بر اساس معانی پذیرفته شده ی آنها در گذشته.

 

د) ناتوانی در تمیز میان حقایق مهم در یک موقعیت و حقایق نا مربوط و بی اهمیت.

 

5- اظهارات توام با سوگیری شخصی ، مانند برجسته نشان دادن یکی از مطالب متن گزارش برای متقاعد کردن خوانندگان و تحسین غیر واقع بینانه ی امور تازه یا جاری

 

6- نا رسایی در نوشتن گزارش و استفاده از سبکی که مبهم و بی رنگ است.

 

بدیهی است که تحقیق تاریخی دشوار و پر زحمت است. گرد آوری شواهد تاریخی مستلزم ساعتهای متمادی صرف وقت برای بررسی دقیق اسنادی مانند سوابق دادگاهها ، سوابق اشخاص یا نامه ها و ...

 

در حقیقت تحقیق تاریخی مهم از نظر داشتن وقت ،منابع مالی ، شکیبایی ، و تخصص ضرورتهایی را ایجاد می کنند که معدودی از دانشجویان از عهده ی آن بر می آیند. (بست، 1379، 192،193)

 

11- اصول اساسی در استفاده از روشهای تاریخی:

 

11-1- اصل نسیان :این اصل در برابر خود میان بینی قرار دارد . در هر تحقیقی این اصل مطرح است ، اما در تحقیقات تاریخی اهمیت بیشتری دارد. محقق باید به چند صورت این اصل را تحقق بخشد:

 

11-1-1- فرا زمانی : محقق  نباید ارزشهای زمانه خود را بر زمان تحقیق تحمیل کند. در واقع او باید از تمایزهای زمانی آگاهی داشته باشد و بداند که در هر حال وقایع مورد نظرش در آن زمان معنای خاصی داشته اند.

 

11-1-2- فراغت ارزشی: محقق باید از ارزشهای خاص ذهنی خود ، آگاهی یابد و از تحمیل آنان به موضوع تحقیق اجتناب ورزد. ارزشهای خاص محقق که خواه نا خواه صیغه زمان نیز دارد ، به نوعی کوری ادراکی منتهی می شود.

 

11-1-3- فرا مکانی : تحقیق تاریخی معمولا به نوعی تمایز مکانی را به همراه دارد. باید به ضرایب تاثیر مکان بر ارزشها ،مراسم ، عادات و... توجه داشت . در نهایت، باید پذیرفت که انسان در برابر محیط جغرافیایی پیرامونش واکنش نشان می دهد ، پس این واکنشها  (یا به تعبیری اعمال کارگزاران ) جز در چارچوب  جغرافیا شناختی نیست.

 

11-2- اصل تامل و شک گرایی مثبت ( اندیشه دکارت): محقق باید در پذیرش داده ها به صور مختلف تامل کند و در این راه از عوامل بسیاری کمک می گیرد:

 

11-2-1- عقل سلیم: ابن خلدون ، به عنوان یکی از پیشگامان تاریخ علمی ، در کتاب مقدمه ی خود ، از تمام اطلاعات مربوط به روش تاریخ نگاری که مورخ لازم دارد تا بتواند اثری علمی را به وجود آورد، دایره المعارفی گرد آورده است. نزد وی، تاریخ به عنوان علم ، چیزی است از انواع علوم مربوط به جامعه . نقد مدارک و اسناد در نزد او شرط عمده ی کار مورخ است.

 

نقد مورخ غیر از بررسی گواهی ها که در تاریخ اصل کلی است ،مبتنی بر آنچه وی قانون المطابقه  می خواند ، یعنی آنکه حوادث منقول با آنچه اقتضای طبیعت و اموال جاری عمران بشری است ، منطبق باشد.

 

او در کتاب مقدمه بر مورخان می تازد که در نقل اخبار گزاف دقت نمی ورزند و آنچه را پیشینیان گفته اند بی هیچ تاملی تکرار می کنند . مثلا در خبری تعداد لشکریان  بنی اسرائیل را برخی مورخان ششصد هزار نفر ذکر کرده اند ، که چنین عده ای با استعداد سرزمین مصر و شام به هیچ وجه موافق نیست ، که او یک خطای مورخان را از همین بی قیدی ها در نقل اخبار گزاف می داند.

 

11-2-2- شناخت نویسنده ( واسطه) : نوشته ها که سند ماست منبعث از خواسته ها و اندیشه ها ، آرمانها و سرانجام تمایلات و گاه اغراض نویسندگان است . پس باید در استفاده از اسناد ، نویسنده را شناخت . اعتبار سند به بی طرفی و اعتبار نویسنده وابسته است. وقتی اثر تاریخی را می خوانیم ، باید به وضع زندگی ، طرز فکر ، مذهب ، محیط و قرنی که نویسنده در آن زندگی  می کرده و به ویژه به وابستگیهای نویسنده به یک فرقه خاص و به دستگاه حکومتی خاص توجه کرد.

 

همچنین مورخ نباید با بینش زمان خود ،‌ حوادث یا وقایعی را که در زمان دیگری رخ داده است ، بنگرد ( پروفسور برک) و علاوه بر آن مورخ علاوه بر این که توجه خود را بدان سرزمین معطوف می کند باید به خارج و جریانات خارجی که در همان زمان وجود دارد نیز متوجه باشد. زیرا برداشت تاریخی از موضوع ، بدون مقایسه آن با تشابهاتش در کشورهای دیگر غیر ممکن و یا بسیار ناقص و نادرست است.[7]

 

11-3- اصل استقرار: ماده تاریخ ، حوادث گذشته است که اصل آنها دیگر امروز تحت نظارت یا تجربه ی ما نمی تواند باشد و لذا آگاهی از آن ، تنها از طریق برگه هایی که از آن حوادث باقی مانده است میسر می شود . محقق در اسناد گوناگونی جستجو و تامل می کند. جزء به جزء حوادث را شناسایی می نماید و در هر گام احتیاط لازم مبذول می دارد تا در نهایت به شناخت جامع دست یابد . بدین ترتیب ، قدم اول مورخ عبارت است از کشف و گرد آوری اسناد که مستلزم استقرار است.

 

1.Mark beach

 

2.Allan Nevins

 

3.channig

 

[4] Homer Carrey Hackett

 

2. Bibliography

 

[6] ( این ترجمه از صفحات (501- 497 ) اثر زیر انتخاب شده است):

 

New man – woi.(1997) social   research     methods. Allyn   bacom..

 

[7] ع. شریعتی، بازشناسی هویت ایرانی اسلامی ،مجموعه آثار شماره 27 ص 9-11